Để tuyên bố hợp đồng vô hiệu chính xác
ĐỂ TUYÊN BỐ HỢP ĐỒNG VÔ
HIỆU CHÍNH XÁC
LÊ TRỌNG DŨNG –
Văn phòng Luật sư Gia Phạm
Sự ra đời
của Bộ luật Dân sự 2005 với những kế thừa các quy định pháp luật trước đây về
hợp đồng vô hiệu, cùng với sự tiếp thu kinh nghiệm pháp luật trên thế giới đã
phần nào khắc phục tình trạng nhiều hợp đồng bị tuyên vô hiệu một cách không
cần thiết.
Tuy nhiên, bên cạnh những tiến
bộ, một số quy định không rõ ràng và cách vận dụng pháp luật thiếu linh hoạt đã
dẫn đến tình trạng Nhà nước can thiệp quá mức vào tự do hợp đồng, gây không ít
hậu quả xấu cho các bên liên quan. Để tuyên bố hợp đồng vô hiệu một cách chính
xác, có sức thuyết phục, cần hướng tới các vấn đề sau:
Tôn trọng tự
do hợp đồng
Để đánh giá mức độ hoàn thiện
pháp luật hợp đồng của một quốc gia, người ta thường xem xét các giá trị của tự
do hợp đồng. Tự do hợp đồng được hiểu là khi tham gia quan hệ hợp đồng, các bên
được tự do lựa chọn đối tác, tự do chọn loại hình hợp đồng thích hợp để đạt mục
tiêu, tự do xác lập các điều khoản và tự do quyết định có giao kết hợp đồng hay
không.
Một số người cho rằng để bảo vệ
quyền tự do của người khác và lợi ích của cộng đồng nên phải hạn chế tự do hợp
đồng. Và tự do hợp đồng bị vô hiệu khi các bên tham gia hợp đồng có thỏa thuận
vi phạm trật tự công, đạo đức xã hội hoặc các bên tham gia hợp đồng không hoàn
toàn tự nguyện.
Nhưng có lẽ tự do hợp đồng chỉ có
một giá trị nổi bật nhất là hạn chế sự can thiệp của cơ quan có thẩm quyền vào
tự do của công dân. Do đó, cần đảm bảo tự do hợp đồng của các bên trong quan hệ
hợp đồng, đồng thời có những quy định pháp luật hạn chế ở mức thích đáng tự do
hợp đồng nhằm bảo đảm trật tự công và đạo đức xã hội.
Xác định sự
can thiệp vào tự do hợp đồng
Cải cách pháp luật hợp đồng, hoàn
thiện những quy định liên quan đến hợp đồng vô hiệu cần xác định sự can thiệp
vào tự do hợp đồng. Trong xu hướng hoàn thiện pháp luật, sửa đổi Bộ luật Bân sự
2005 cần có những quy định về hợp đồng vô hiệu không chỉ bảo đảm sự quản lý nhà
nước mà cần đặt lợi ích của các bên tham gia hợp đồng làm mục tiêu ưu tiên.
Điều này nhằm mục đích Nhà nước thực sự trở thành bàn tay nâng đỡ cho các quan
hệ tự do kinh doanh, tự do thỏa thuận để thúc đẩy nền kinh tế thị trường phát
triển.
Do đó, từ hình thức, nội dung,
các điều kiện có hiệu lực cho đến các trường hợp vô hiệu của hợp đồng cần được
tư duy theo hướng tăng cường tự do hợp đồng, hạn chế sự can thiệp không cần
thiết vào quan hệ hợp đồng. Khi đã chứng minh được có sự tự do thỏa thuận và
thỏa thuận đó trở thành “luật” đối với các bên tham gia hợp đồng thì cần phải
được tôn trọng ngay cả từ phía cơ quan nhà nước. Tòa án đại diện cho cơ
quan nhà nước chỉ nên can thiệp khi quan hệ hợp đồng vi phạm trật tự công, đạo
đức xã hội chứ không nên tuyên vô hiệu.
Trật tự công
thay cho điều cấm của pháp luật
Trong xu thế hoàn thiện các quy
định pháp luật về hợp đồng dân sự vô hiệu, Bộ luật Dân sự sau này nên dùng
thuật ngữ “trật tự công” thay cho thuật ngữ “điều cấm của pháp luật” là căn cứ
để tòa án tuyên hợp đồng vô hiệu.
Pháp luật có đồ sộ đến đâu cũng
không thể bao quát hết mọi tình huống trong cuộc sống. Và nhiều khi việc tự do
hợp đồng không trái với các điều cấm của pháp luật nhưng vẫn có thể chống lại
trật tự công. Ngược lại, nhiều khi trái hay khác với các quy định pháp luật
không có nghĩa là sẽ chống lại trật tự công cộng.
Bởi vậy, các điều cấm của pháp
luật quá cứng nhắc vẫn có thể không bảo vệ được lợi ích chung của cộng đồng. Và
thuật ngữ “điều cấm của pháp luật” khi vận dụng pháp luật không linh hoạt sẽ bị
lạm dụng để can thiệp quá mức vào các quan hệ hợp đồng. Do đó, khi sử dụng mềm
dẻo thuật ngữ “trật tự công” thì các lợi ích chung mới thật sự được bảo vệ.
Như vậy, để tuyên bố một hợp đồng
vô hiệu, các tòa án không chỉ tuân thủ và áp dụng những quy định trong Bộ luật
Dân sự 2005 mà còn cần có quyền sáng tạo. Trong quá trình đó, tòa án thu nạp
những giá trị công lý, thuần phong mỹ tục vào phán quyết của mình để giải thích
thuật ngữ “trật tự công” và giúp những hợp đồng bị tuyên vô hiệu trở nên hợp
tình hợp lý hơn.
Sử dụng án
lệ về hợp đồng dân sự vô hiệu
Án lệ về hợp đồng dân sự vô hiệu
là các bản án, quyết định của tòa án được thừa nhận và trở thành khuôn mẫu điển
hình để các tòa án vận dụng giải quyết trong những trường hợp tương tự. Ở nước
ta, án lệ về hợp đồng dân sự vô hiệu vẫn chưa được thừa nhận là nguồn chính thức
của pháp luật nhưng các luật sư và thẩm phán vẫn tìm thấy ở đó những quy phạm
bổ sung cho sự thiếu hụt của văn bản pháp luật.
Các thẩm phán không chỉ tuân thủ
và áp dụng các quy định về hợp đồng dân sự vô hiệu trong Bộ luật Dân sự 2005,
mà cần có quyền sáng tạo và giải thích pháp luật. Đa dạng hóa các nguồn pháp
luật hợp đồng, sử dụng án lệ hợp đồng dân sự vô hiệu cho những trường hợp tương
tự sẽ dẫn đến các tuyên bố vô hiệu hợp đồng chính xác hơn, đảm bảo các
quyền và lợi ích của các bên tham gia hợp đồng và của người khác. Bởi vậy, hoàn
thiện các quy định của pháp luật về hợp đồng dân sự vô hiệu nên trao cho thẩm
phán quyền linh hoạt sáng tạo để phù hợp với từng trường hợp cụ thể.
Ngoài những quy phạm về hợp đồng
dân sự vô hiệu được ghi nhận trong văn bản pháp luật, cần tồn tại một loại quy
phạm đặc biệt gần gũi với thực tế đời sống. Đó chính là những quy phạm được các
thẩm phán thiết lập qua quá trình áp dụng pháp luật giải quyết các vụ án về hợp
đồng dân sự. Những quy phạm này cần được xem là một nguồn quy phạm bổ sung
trong quá trình áp dụng pháp luật để giải quyết vụ án về hợp đồng dân sự vô
hiệu.
Tăng trách
nhiệm và độc lập của thẩm phán
Để bảo đảm một hợp đồng dân sự bị
tuyên vô hiệu chính xác, bảo vệ được quyền lợi của các bên tham gia hợp đồng và
bảo vệ được trật tự công, trình độ chuyên môn và lương tâm của các thẩm phán
cần phải đảm bảo các yêu cầu đặt ra. Thẩm phán phải là những người có đạo đức
tốt và là người có khả năng cảm nhận công lý, thu nạp những giá trị chân lý,
thuần phong mỹ tục vào các phán quyết tuyên bố hợp đồng dân sự vô hiệu. Đồng
thời thẩm phán cần phải chịu trách nhiệm về các bản án, quyết định tuyên bố hợp
đồng dân sự vô hiệu của mình. Điều này thể hiện ở chỗ, thẩm phán chỉ tuân theo
những quy định của pháp luật về hợp đồng dân sự vô hiệu khi xét xử, tự mình
giải quyết các tranh chấp hợp đồng, không phụ thuộc vào bất cứ ai và cũng không
bị chi phối bởi ý kiến của ai.
Tính độc lập của thẩm phán cũng
bao gồm cả độc lập áp dụng những quy định của pháp luật về hợp đồng dân sự vô
hiệu và sáng tạo pháp luật trong những trường hợp pháp luật hợp đồng thiếu hụt.
Một hệ thống tư pháp thật sự độc lập, đáng tin cậy sẽ góp phần giúp cho việc
tuyên bố hợp đồng dân sự vô hiệu được chính xác, đảm bảo được các quyền và lợi
ích hợp pháp của các bên tham gia hợp đồng và những người khác.
SOURCE: THỜI BÁO KINH TẾ
SÀI GÒN