Ban hành Luật thuế môi trường trên cơ sở nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền – Ths Võ Trung Tín – Trường Đại học Luật TP HCM

BAN HÀNH LUẬT THUẾ MÔI TRƯỜNG TRÊN CƠ SỞ NGUYÊN TẮC NGƯỜI GÂY Ô NHIỄM PHẢI TRẢ TIỀN

Th.S Võ Trung Tín

Giảng viên Khoa Luật Thương mại,

Trường Đại học Luật Tp. Hồ Chí Minh

1. Đặt vấn đề

Nguyên tắc “Người gây ô nhiễm phải trả tiền” (còn gọi là nguyên tắc PP – The Polluter Pays Principle) là một trong những nguyên tắc đặc thù của pháp luật môi trường. Đây là nguyên tắc thể hiện rõ nét nhất biện pháp kinh tế trong bảo vệ môi trường, dùng lợi ích kinh tế tác động vào chính hành vi của các chủ thể theo hướng có lợi cho môi trường. Pháp luật môi trường của nhiều nước sử dụng nguyên tắc này như một trong những cách thức chính nhằm cụ thể hóa sự “trả giá” của những chủ thể gây ra ô nhiễm môi trường. Trong điều kiện Việt Nam đang xây dựng Luật Thuế môi trường, nguyên tắc này cũng cần được xem xét trong việc cụ thể hóa các quy định mang tính chất cụ thể.

2. Khái quát về Nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền

            Nguyên tắc Người gây ô nhiễm phải trả tiền lần đầu tiên được ghi nhận trong văn kiện của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) . Nguyên tắc này xuất phát từ quan điểm cho rằng môi trường là một loại hàng hóa đặc biệt (vì nó mang tính cộng đồng, ai cũng đều sử dụng). Khi khai thác, sử dụng môi trường thì phải trả tiền (tiền bỏ ra để mua quyền khai thác, sử dụng, quyền tác động đến môi trường). Nhà nước đứng ra để bán quyền tác động đó. Người được hưởng lợi từ việc trả giá này là toàn thể cộng đồng và nhà nước là người đại diện đứng ra thu tiền và sử dụng tiền để tiếp tục đảm bảo việc bảo vệ môi trường.

            Luật Bảo vệ môi trường tại Khoản 4 Điều 4 quy định: “ Tổ chức, hộ gia đình, cá nhân gây ô nhiễm, suy thoái môi trường có trách nhiệm khắc phục, bồi thường thiệt hại và chịu các trách nhiệm khác theo quy định của pháp luật”. Chủ thể phải phải trả tiền là những chủ thể khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên (được xác định chủ yếu vào mục đích, quy mô của việc sử dụng và ảnh hưởng đến môi trường của việc sử dụng) và những chủ thể gây ô nhiễm môi trường theo nghĩa rộng (gây ô nhiễm trong phạm vi khuôn khổ pháp luật cho phép). Không phải mọi trường hợp gây ô nhiễm môi trường đều phải trả tiền. Những trường hợp không phải trả tiền phụ thuộc vào pháp luật của mỗi quốc gia, thông thường là những chủ thể khai thác, sử dụng môi trường, tác động vào môi trường để phục vụ cho nhu cầu thiết yếu mang tính tự nhiên thì không phải trả tiền. Ví dụ, Luật Tài nguyên nước tại Điều 24 quy định những trường hợp khai thác, sử dụng tài nguyên nước với quy mô nhỏ trong phạm vi gia đình hoặc khai thác, sử dụng không nhằm mục đích kinh doanh thì không phải thực hiện nghĩa vụ tài chính. Như vậy có thể hiểu họ cũng không phải trả tiền mặc dù có hành vi khai thác sử dụng tài nguyên. Hay như một doanh nghiệp có hành vi xả nước thải vào môi trường, họ được xem là chủ thể gây ô nhiễm và phải trả tiền cho hành vi gây ô nhiễm dưới dạng phí bảo vệ môi trường đối với nước thải nhưng cùng hành vi xả thải của cá nhân, thậm chí hộ gia đình nhưng quy mô nhỏ thì cũng được xem là hành vi gây ô nhiễm nhưng các chủ thể này không phải trả tiền.

Nguyên tắc này trước hết nhằm mục đích đảm bảo sự công bằng trong việc khai thác, sử dụng và bảo vệ môi trường vì môi trường là của chung, nếu như môi trường xấu đi thì tất cả các thành viên trong phạm vi ảnh hưởng đều phải gánh chịu trong khi sự đóng góp vào việc làm xấu đi của môi trường là không giống nhau. Nguyên tắc này còn tác động vào lợi ích kinh tế của các chủ thể thông qua đó tác động đến hành vi xử sự của các chủ thể đối với môi trường theo hướng có lợi cho môi trường. Nếu có một sự so sánh ví von thì giữa chai bia và lon bia nếu có cùng dung tích thì giá thành của lon bia bao giờ cũng cao hơn chai bia. Sở dĩ bia lon đắt hơn vì tiền bỏ ra mua bia không chỉ là tiền mua bia trong lon mà còn tiền mua vỏ lon trong khi chai bia thì không và thuế đánh vào lon bia bao giờ cũng cao hơn chai bia vì lon bia là sản phẩm không thân thiện với môi trường, nhà nước phải bỏ ra khoản tiền để xử lý lon bia sau khi tiêu thụ. Hay như giữa hai doanh nghiệp cùng nhập khẩu dây chuyền sản xuất ra một loại sản phẩm có khấu hao nguyên liệu như nhau, độ bền như nhau, mẫu mã như nhau nhưng có thể việc xử lý nước thải của hai doanh nghiệp khác nhau. Điều này có thể dẫn đến giá thành bán sản phẩm khác nhau vì có sự cạnh tranh về công nghệ, sự hỗ trợ của nhà nước trong việc quy định phí bảo vệ môi trường đối với nước thải. Như thể có thể kích thích được hành vi của người sản xuất và người tiêu dùng theo hướng có lợi cho môi trường.

Để thực hiện nguyên tắc thì phải đảm bảo những yêu cầu: Số tiền phải trả cho hành vi gây ô nhiễm phải tương xứng với tính chất và mức độ gây tác động xấu đến môi trường; tiền phải trả cho hành vi gây ô nhiễm phải đủ sức tác động đến lợi ích, đến hành vi của các chủ thể. Tiền ở đây phải mang tính ngang giá nhưng không phải thu mang tính tượng trưng. Đã từng có một đề án của một địa phương về việc áp dụng thí điểm thu phí bảo vệ môi trường đối với các phương tiện giao thông cơ giới, chủ yếu áp dụng đối với xe gắn máy – 300.000đ/xe/năm – và xe hơi – 5.000.000đ/xe/năm. Việc thu như thế này là thu bình quân và không thể làm giảm lượng xe lưu thông vì có xe sử dụng nhiều, xe sử dụng ít, mức độ tác động xâu đến môi trường của từng xe là khác nhau. Nếu thu phí bảo vệ môi trường  bằng cách tính vào giá xăng dầu thì sẽ đảm bảo mức độ gây ô nhiễm môi trường của các phương tiện giao thông cơ giới tỷ lệ thuận với lượng xăng dầu được tiêu thụ và tỷ lệ thuận với tiền chủ xe phải trả. Lúc này sẽ góp phần hạn chế lưu thông vừa đảm bảo nguồn thu ngân sách. Tuy nhiên nếu việc thu phí này thấp quá (100đ/1lít xăng chẳng hạn) thì cũng không tác động đáng kể gì và người ta vẫn chấp nhận bỏ tiền ra để nộp vì thu như thế cũng là thu tượng trưng.

Luật Bảo vệ môi trường 2005 quy định nhiều hình thức trả tiền cho hành vi gây ô nhiễm, tựu chung gắn liền với cách hiểu về chủ thể gây ô nhiễm, đó là tiền phải trả cho việc khai thác tài nguyên (thuế tài nguyên, đấu giá quyền khai thác tài nguyên) hay tiền phải trả cho việc phát thải vào môi trường, sử dụng một số dịch vụ môi trường (thuế môi trường; phí bảo vệ môi trường; phí xả thải; các loại phí dịch vụ môi trường;...). Ví dụ như phí dịch vụ thu gom chất thải rắn là loại phí dịch vụ môi trường, được áp dụng khi các chủ thể sử dụng dịch vụ môi trường (thu gom chất thải). Chất thải rắn ở đây được hiểu là rác thải sinh hoạt, rác thải dịch vụ thương mại, kể cả các chất thải đô thị độc hại. Dịch vụ liên quan đến chất thải rắn sẽ có tác dụng tích cực không chỉ riêng cho môi trường mà còn cho cả phát triển kinh tế. Chính vì thế việc xác định giá dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải rắn được nghiên cứu, xem xét kỹ trên cơ sở vừa đảm bảo được chi phí thu gom, vận chuyển xử lý vừa gián tiếp khuyến khích các hộ gia đình giảm thiểu rác thải. Việc xác định mức phí của dịch vụ môi trường có thể thuận lợi khi cân nhắc, phân tích các chi phí cần thiết và dựa trên trọng lượng hoặc thể tích của rác thải. Nếu tiếp cận theo khối lượng rác thải thì các hộ gia đình phải có thùng đựng rác riêng đặt ở một vị trí cố định và việc trả phí phải hoàn toàn tự nguyện trên cơ sở khối lượng rác thải sản sinh ra hàng ngày hoặc hàng tuần. Còn một cách tiếp cận khác là theo số lượng người trong một gia đình, căn cứ vào số người, ví dụ 3 người 1 suất phí dịch vụ môi trường,… để xác định mức phí dịch vụ môi trường. Theo cách này có thể không được công bằng nhưng thuận lợi hơn, tuy nhiên không khuyến khích được các hộ gia đình giảm thiểu rác thải.