TS Lê Nết, Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam Thành viên Công ty Luật AGZI LCT, Giảng viên ĐH Luật TP HCM: “Pháp nhân – thực tiễn áp dụng bộ luật dân sự 2005”

2.     Đơn vị phụ thuộc của pháp nhân

Có rất nhiều trường hợp hợp đồng tín dụng là do chi nhánh ngân hàng ký với tư cách là bên cho vay chứ không phải do ngân hàng ký. Trong khi đó chi nhánh được quy định tại BLDS là “không có tư cách pháp nhân”. Như vậy hợp đồng tín dụng đó có bị coi là vô hiệu không?  Để giải quyết vấn đề này, cần bổ sung thêm quy định khi các đơn vị phụ thuộc tham gia giao dịch thì người giao dịch thực tế và chịu trách nhiệm chính là pháp nhân. Pháp nhân không có quyền vô hiệu giao dịch, hay người thứ ba tham gia giao dịch cũng không có quyền vô hiệu giao dịch chỉ vì đã giao dịch với đơn vị phụ thuộc của pháp nhân.

3.     Đại diện là tổ chức

Theo các quy định của BLDS thì không có quy định nào khẳng định rõ ràng rằng chủ thể của người đại diện là pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác hoặc các tổ chức khác (sau đây gọi chung là tổ chức). Tuy nhiên, xuất phát từ bản chất của quan hệ đại diện, như đã đề cập thì quan hệ đại diện thực chất là việc nhờ người khác làm hộ một việc gì đó. Vấn đề mấu chốt là người thực hiện đó có đủ năng lực làm việc đó hay không. Như vậy, về nguyên tắc bất kỳ tổ chức nào mà được pháp luật cho phép thực hiện công việc được uỷ quyền (tức là có năng lực dân sự) đều có quyền làm người đại diện trừ một số trường hợp đặc thù mà pháp luật cấm không được đại diện. Ví dụ, Công ty du lịch Fiditour là đại lý bán vé máy bay (sales agent) cho Hàng không Việt Nam (Vietnam Airlines), đồng thời cũng là đại diện kinh doanh bảo hiểm nhân thọ cho Bảo Việt, bán bảo hiểm cho khách du lịch. Fiditour thực hiện các giao dịch với cùng một khách du lịch nhân danh Vietnam Airlines và Bảo Việt.

Trong trường hợp tổ chức là người đại diện thì trong quan hệ đại diện người đại diện và người đại diện của tổ chức bởi lẽ tổ chức là một thực thể độc lập và luôn được đại diện bởi một cá nhân.

Phù hợp với lý luận đó, nếu phân tích câu chữ trong quy định của BLDS thì chúng ta cũng thấy rõ định nghĩa đại diện là việc một người (người đại diện) thực hiện một giao dịch nhân danh người khác (người được đại diện). Cũng theo quy định của BLDS thì ngoài cá nhân ra thì pháp nhân, tổ hợp tác, hộ gia đình (tổ chức) có thể là người được đại diện. Hai chủ thể trên đều được BLDS sử dụng chữ người, việc hiểu khác nhau trong cùng một chữ và trong cùng một định nghĩa là hoàn toàn vô lý. Như vậy, đương nhiên chúng ta phải hiểu rằng điều này cũng phải áp dụng cho người đại diện tức là pháp nhân, tổ hợp tác, hộ gia đình (tổ chức) có thể là người đại diện.

Trên thực tế, các quan hệ dân sự phát triển ngày càng nhiều, việc một tổ chức là người đại diện cũng là xu thế tất yếu, miễn là chúng ta nắm được bản chất của quan hệ đại diện. Như đã phân tích ở trên, các quan hệ đại lý hoa hồng, uỷ thác theo luật thương mại hiện nay của Việt Nam tuy có một số đặc trưng giống quan hệ đại diện nhưng về bản chất thì khác nhau.  Mặt khác, chính sự tương đồng giữa các quan hệ như vậy cho phép chúng ta trong một số trường hợp phù hợp có thể áp dụng tương tự quy phạm pháp luật. Thí dụ, nếu chúng ta chưa có quy định về ủy thác tài sản, thì có thể sử dụng các quy phạm pháp luật về giám hộ, đại diện để giải quyết tranh chấp giữa người ủy thác và người nhận ủy thác.

Đại diện hoàn toàn có thể là một tổ chức và không có lý do gì ngăn cản điều này.  Người đại diện và người được đại diện không phải là một chủ thể, mà là hai chủ thể độc lập, có tài sản khác nhau, và mỗi người chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình. Khái niệm này khác với khái niệm trụ sở công ty và chi nhánh công ty (thật ra cả hai sử dụng cùng một chủ thể là công ty – xem Bài 4 – Pháp nhân).  Người đại diện có thể quản lý, thậm chí định đoạt tài sản của người được đại diện, nhưng phải nhân danh người được đại diện khi giao dịch với bên thứ ba, thì hậu quả pháp lý với tài sản của người được đại diện mới phát sinh.

4.     Giao dịch vượt quá phạm vi thẩm quyền đại diện

Nếu phạm vi ủy quyền không rõ ràng thì người được ủy quyền có quyền quyết định theo hướng nào có lợi nhất cho bên ủy quyền (theo ý chủ quan của mình), bất kể hậu quả cuối cùng (khách quan) ra sao. Ví dụ, anh Nguyễn Văn A là nhà đầu tư cổ phiếu và hiện đang nắm giữ rất nhiều cổ phiếu. Do phải đi trị bệnh ở nước ngoài nhưng không muốn bán cổ phiếu trước khi đi vì tình hình thị trường đang bất ổn. Trước khi đi anh có làm văn bản uỷ quyền lại cho anh Trần Văn B là bạn của mình và cũng là người có kinh nghiệm trong lĩnh vực chơi cổ phiếu. Theo giấy uỷ quyền có nói rõ anh B sẽ quản lý số cổ phiếu của mình và giao dịch số cổ phiếu này khi thấy cần thiết. Trong khi anh A đi điều trị, nhận thấy tình hình thị trường biến động có thể làm cho cổ phiếu của anh A có nguy cơ giảm mạnh. Anh B gọi điện thoại xin ý kiến của anh A nhưng do đang nằm trong phòng bệnh nên không thể liên lạc được nên anh B cũng không dám bán số cổ phiếu này. Khi về nước thì anh A bị thiệt hại nặng nề do cổ phiếu giảm giá mạnh. Trong tình huống trên, anh A có không có quyền kiện anh B đòi bồi thường thiệt hại, vì anh B đã hành động vì lợi ích của anh A khi gọi điện hỏi anh A, và cũng vì lợi ích của anh A mà không dám bán khi anh A chưa biết. Ngược lại, giả sử sau khi anh B quyết định bán, giá cổ phiếu lại tằng, thì anh B cũng không phải bồi thường cho anh A, vì phạm vi ủy quyền cho phép anh được quyết định những gì “cần thiết”.  Phạm vi ủy quyền trong trường hợp này cho anh B quyền nhưng không buộc anh B phải thực hiện nghĩa vụ gì cụ thể.

Để tránh sự lạm dụng cũng như bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của người thứ ba, pháp luật quy định người đại diện phải thông báo cho người thứ ba biết về phạm vi đại diện của mình. Nói cách khác, một trong những nguyên tắc của đại diện là công khai. Việc pháp luật quy định người đại diện phải thông báo cho người thứ ba biết về phạm vi, thẩm quyền đại diện của mình cũng là một cách để công khai việc đại diện và là cách thức để bảo vệ quyền, lợi ích của người thứ ba.

Bên cạnh đó, người đại diện không được thực hiện các giao dịch dân sự với người thứ ba mà mình cũng là người đại diện hoặc thực hiện giao dịch với chính mình. Ví dụ điển hình nhất là việc luật sư đã đại diện cho một thân chủ trong giao dịch thì không thể đại diện cho người khác trong cùng giao dịch. Các trường hợp đó ở luật pháp các nước được gọi là xung đột lợi ích (conflict of interests). Quy định này nhằm ngăn chặn các giao dịch dân sự được thiết lập có thể đem lại những hậu quả pháp lý bất lợi nhất định cho người được đại diện và nhằm bảo vệ quyền lợi cho người được đại diện, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác.  Thí dụ, ông An là giám đốc Công ty B., đã mua một chiếc xe Mercedes cho công ty trị giá 1 tỷ đồng. Sau đó vài tháng, ông lại bán chiếc xe đó cho con ông (chưa thành niên, do vợ ông làm đại diện theo pháp luật) với giá 200 triệu đồng. Đây là giao dịch không được phép thực hiện (vì coi như Công ty B. giao dịch với chính ông).  Nếu con ông đã thành niên, thì ông cũng phải công khai lợi ích với các thành viên trong Hội đồng Quản trị, và Hội đồng Quản trị sẽ họp (không có sự tham gia của ông An) để quyết định xem việc bán xe cho con ông An có ảnh hưởng đến lợi ích của công ty không.[1] Biến tướng của trường hợp trên là một số người đứng đầu cơ quan nhà nước có thể nhờ người thân của mình thành lập công ty TNHH để ký hợp đồng với cơ quan.